Η περίπτωση του Λοΐ και το εθνικό τοπωνυμικό πρόγραμμα

Οι μετονομασίες οικισμών στην Ελλάδα αποτελούν διοικητικό και πολιτισμικό φαινόμενο με ιστορικό βάθος δύο αιώνων.

Στις 4 Νοεμβρίου 1927, με το διάταγμα «Περί μετονομασίας κοινοτήτων και συνοικισμών», που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 306/1927, η κοινότητα Λοΐ του Νομού Μεσσηνίας μετονομάζεται επισήμως σε κοινότητα Διοδίων, ενώ ο οικισμός Λοΐ λαμβάνει το νέο όνομα Διόδια (τα).

Η επιλογή της νέας ονομασίας τεκμηριώνεται στο εγχειρίδιο του 1926 του Υπουργείου Εσωτερικών με τίτλο: «Οδηγίαι διά την μετονομασίαν κοινοτήτων και συνοικισμών εχόντων τουρκικόν ή σλαβικόν όνομα» (Στίλπων Κυριακίδης, τυπογραφείο Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήνα 1926), όπου μεταξύ των προτεινόμενων τοπωνυμίων περιλαμβάνονται οι λέξεις Διόδεια (τα) και Δίστρατο ή Δίστρατα (τα) για χωριά που βρίσκονται σε σημεία «όπου δύο οδοί ενούνται». Πράγματι, το Λοΐ βρίσκεται στη συμβολή δύο βασικών επαρχιακών αρτηριών: της Θουρίας–Χώρας και της Μεσσήνης–Κυπαρισσίας. Η νέα ονομασία αντανακλά με σαφήνεια αυτό το γεωγραφικό χαρακτηριστικό και εντάσσεται στη γενική πολιτική της εποχής για απόδοση εύηχων και περιγραφικών ελληνικών τοπωνυμίων.

Ωστόσο, αυτή η διοικητική πράξη είχε ευρύτερες πολιτισμικές επιπτώσεις. Η ιστορική ονομασία Λοΐ, που απαντά ήδη από τον 15ο αιώνα στο Χρονικό του Σφραντζή και εμφανίζεται σε ενετικές απογραφές, εγκαταλείπεται. Το όνομα σταδιακά χάνεται από τα επίσημα έγγραφα, τους χάρτες και την καθημερινή χρήση, με αποτέλεσμα να ξεθωριάζει και στη μνήμη των κατοίκων. Μαζί του χάνεται και η ιστορική συνέχεια του χωριού.

Οι πρώτες μετονομασίες επί Αντιβασιλείας

Το 1833, με τη σύσταση του Ελληνικού Βασιλείου, η Αντιβασιλεία προχωρά στις πρώτες μετονομασίες οικισμών. Η διοικητική διαίρεση του νέου κράτους περιλαμβάνει την οργάνωση δήμων και την ονοματοδοσία των πρωτευουσών τους. Τα νέα ονόματα προέρχονται κυρίως από την αρχαία ελληνική ιστορία, σε μια προσπάθεια να αναδειχθεί η σύνδεση με το ένδοξο παρελθόν.

Οι περισσότερες αλλαγές περιορίζονται στις έδρες των νέων δήμων. Οι μικρότεροι οικισμοί, ακόμη κι όταν έχουν ξενική ονομασία, διατηρούν τα παλαιά τους τοπωνύμια. Η συγκεκριμένη απόπειρα, αν και φιλόδοξη, δεν στηρίζεται σε επαρκή τεκμηρίωση ούτε σε σαφές θεσμικό πλαίσιο. Πολλές από τις νέες ονομασίες απορρίπτονται σύντομα στην πράξη.

Είναι χαρακτηριστικό πως από τους 109 οικισμούς που μετονομάστηκαν την περίοδο 1833–1835, οι 78 επανήλθαν στην αρχική τους ονομασία μόλις τρία χρόνια αργότερα. Οι τοπικές κοινωνίες αντιμετωπίζουν τις αλλαγές με δυσπιστία. Η νέα ονοματολογία δεν εδραιώνεται.

Περιορισμένες μετονομασίες οικισμών στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα

Ύστερα από την έντονη δραστηριότητα της περιόδου 1833–1835, οι μετονομασίες οικισμών μειώνονται σημαντικά. Στο υπόλοιπο του 19ου αιώνα, το ζήτημα των τοπωνυμίων απασχολεί λιγότερο την κρατική διοίκηση, με ελάχιστες παρεμβάσεις να καταγράφονται.

Κατά την περίοδο αυτή, διατυπώνονται διαφορετικές απόψεις γύρω από τα τοπωνύμια. Ορισμένοι λόγιοι ζητούν την αντικατάσταση ονομάτων τουρκικής, σλαβικής ή αλβανικής προέλευσης, θεωρώντας τα ξένα προς την εθνική ταυτότητα. Άλλοι τονίζουν τη σημασία της ιστορικής μνήμης και προτείνουν διατήρηση των παλαιών ονομασιών. Με το ερώτημα να παραμένει: πρέπει ένα όνομα να αλλάξει επειδή έχει ξένη ρίζα ή να κρατηθεί ως μέρος της ταυτότητας του τόπου;

Η ίδρυση της Επιτροπείας Τοπωνυμιών (1909)

Το 1909, το Υπουργείο Εσωτερικών συγκροτεί Επιτροπεία για τη μελέτη των τοπωνυμίων. Πρόεδρός της είναι ο Νικόλαος Πολίτης. Η ίδρυσή της Επιτροπής συνδέεται με τη διάλυση των πολυκοινοτικών δήμων. Καθώς κάθε χωριό αποκτά πλέον αυτοτέλεια ως κοινότητα, έρχονται ξανά στο προσκήνιο πολλά ξενικά ή κακόηχα τοπωνύμια. Η Επιτροπή εξετάζει την προέλευση κάθε ονόματος και αξιολογεί, αν χρειάζεται αλλαγή.

Οι μεγάλες μεταβολές 1922–1928

Η ενσωμάτωση νέων περιοχών μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλάζει τα δεδομένα. Στη Μακεδονία, τη Θράκη και την Ήπειρο υπάρχουν εκατοντάδες οικισμοί με σλαβικά ή τουρκικά ονόματα.

Το 1922 ξεκινά συστηματική προσπάθεια μετονομασίας. Στις 17 Σεπτεμβρίου 1926 θεσπίζεται διάταγμα «Περί μετονομασίας συνοικισμών πόλεων ή κωμών» (ΦΕΚ 332/1926). Στην τριετία 1926–1928 αλλάζουν όνομα 2.579 οικισμοί, οι περισσότεροι στη Μακεδονία. Οι νέες ονομασίες προέρχονται από την αρχαιότητα, τη γεωγραφία ή την καθομιλουμένη.

Μετονομασίες οικισμών στην Ελλάδα μετά τον πόλεμο

Μετά το 1945, την αρμοδιότητα των μετονομασιών αναλαμβάνει το Συμβούλιο Τοπωνυμίων. Οι ρυθμοί πια είναι αργοί. Οι περισσότερες αλλαγές είναι διορθώσεις ή επιστροφές σε ιστορικά ονόματα. Από το 1833 έως σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί σχεδόν 5.000 μετονομασίες. Αν και το κύριο κύμα αλλαγών ανήκει στο παρελθόν, το ζήτημα των τοπωνυμίων παραμένει ανοιχτό ως προς την ιστορική του αξία.

Οι μετονομασίες οικισμών στην Ελλάδα δεν ήταν απλώς διοικητικές πράξεις. Επηρέασαν τον τρόπο με τον οποίο η χώρα αντιλαμβάνεται τον χώρο της και την ιστορία της.