Η Ελλάδα λίγο πριν τον Πόλεμο
Η απογραφή του 1940 ξεκίνησε λίγες μόλις μέρες πριν από τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, αλλά δεν ολοκληρώθηκε. Παρότι είχαν συγκεντρωθεί δεδομένα για τη γλώσσα, τη θρησκεία και άλλα χαρακτηριστικά του πληθυσμού, η επεξεργασία τους διακόπηκε με την επιστράτευση και την ιταλική εισβολή της 28ης Οκτωβρίου. Ο πόλεμος και η Κατοχή σταμάτησαν κάθε στατιστική εργασία. Η μόνη έκδοση που κυκλοφόρησε περιλαμβάνει την κατανομή του πραγματικού και νόμιμου πληθυσμού στις διοικητικές ενότητες που ίσχυαν το 1940. Μέσα από αυτό το υλικό διασώζεται η γεωγραφική εικόνα της χώρας ακριβώς πριν από τη ραγδαία αποδιάρθρωση που θα ακολουθήσει.
Η Απογραφή του 1940 – Πλαίσιο και σημασία
Η Γενική Απογραφή του Πληθυσμού διεξήχθη στην Ελλάδα στις 16 Οκτωβρίου 1940, μόλις δώδεκα ημέρες πριν την ιταλική εισβολή της 28ης Οκτωβρίου. Ήταν η τελευταία πλήρης καταγραφή πριν από τη ραγδαία δημογραφική και διοικητική αποδιάρθρωση που θα επιφέρει ο Πόλεμος, η Κατοχή και ο Εμφύλιος.
Με πληθυσμό 7.344.860 κατοίκους, η Ελλάδα του 1940 παρουσιάζει έναν ισχυρό αγροτικό χαρακτήρα, περιορισμένη αστικοποίηση και διοικητική πολυδιάσπαση, ιδιαίτερα έντονη σε περιοχές όπως η Πελοπόννησος και η Μακεδονία.
Διοικητική εικόνα της Ελλάδας το 1940
| Γεωγραφικό Διαμέρισμα | Νομοί | Επαρχίες | Δήμοι | Κοινότητες | Πόλεις και Χωριά |
|---|---|---|---|---|---|
| Στερεά Ελλάδα και Εύβοια | 4 | 22 | 19 | 920 | 1.677 |
| Πελοπόννησος | 6 | 22 | 13 | 1.296 | 2.377 |
| Ιόνιοι Νήσοι | 3 | 7 | 3 | 238 | 514 |
| Θεσσαλία | 2 | 10 | 4 | 492 | 749 |
| Μακεδονία | 9 | 26 | 15 | 1.076 | 1.956 |
| Ήπειρος | 4 | 10 | 4 | 602 | 956 |
| Κρήτη | 4 | 20 | 4 | 546 | 1.362 |
| Νήσοι Αιγαίου | 4 | 14 | 6 | 322 | 685 |
| Θράκη | 2 | 8 | 5 | 126 | 550 |
| Σύνολο | 38 | 139 | 73 | 5.618 | 10.826 |
Πίνακας: Διοικητική Διάρθρωση της Ελλάδας κατά Γεωγραφικό Διαμέρισμα (Απογραφή 1940)
Η χώρα διαιρείται σε 9 γεωγραφικά διαμερίσματα, με σύνολο 38 Νομών, 139 Επαρχιών, 73 Δήμων, 5.618 Κοινοτήτων και 10.826 πόλεων και χωριών.
- Οι Κοινότητες υπερισχύουν συντριπτικά των Δήμων, γεγονός που αποτυπώνει την αγροτική και τοπικιστική δομή της χώρας.
- Αυτό αντανακλά και την περιορισμένη αστικοποίηση του πληθυσμού το 1940.
Η Πελοπόννησος εμφανίζεται πρώτη σε αριθμό κοινοτήτων και οικισμών, κάτι που φανερώνει έντονη αγροτική διασπορά. Η Μακεδονία, με τον μεγαλύτερο αριθμό νομών, παρουσιάζει υψηλή διοικητική πυκνότητα, αποτέλεσμα κυρίως των προσφυγικών εγκαταστάσεων μετά το 1922. Η Κρήτη έχει λίγους δήμους αλλά πολλούς οικισμούς, κάτι που καταδεικνύει καθαρά τον αγροτικό χαρακτήρα του νησιού.
Πραγματικός πληθυσμός ανά γεωγραφικό διαμέρισμα – Απογραφή 1940
Ο συνολικός πληθυσμός της Ελλάδας το 1940 ήταν 7.344.860 κάτοικοι. Η Στερεά Ελλάδα και Εύβοια καταγράφηκε με 2.035.618 κατοίκους, η Μακεδονία με 1.759.130, η Πελοπόννησος με 1.163.602, η Θεσσαλία με 573.417, η Κρήτη με 438.239, οι Νήσοι Αιγαίου με 433.037, η Ήπειρος με 362.329, η Θράκη με 359.923 και οι Ιόνιοι Νήσοι με 219.562 κατοίκους.
Η πληθυσμιακή κατανομή αντανακλά τις δημογραφικές και οικονομικές ανισότητες της εποχής, με συγκέντρωση στις περιοχές της Αττικής και της κεντρικής Μακεδονίας, ενώ τα παραμεθόρια και νησιωτικά διαμερίσματα διατηρούν χαμηλότερους αριθμούς. Η εικόνα αυτή αποτυπώνει την κατάσταση λίγο πριν από τις μεγάλες ανακατατάξεις που θα επιφέρει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η Κατοχή.
Η Πελοπόννησος του 1940: Διοικητική Διάρθρωση και Πληθυσμιακή Κατανομή
Η Πελοπόννησος εμφανίζεται:
- Πρώτη σε αριθμό κοινοτήτων (1.296) και οικισμών (2.377)
- Με μόλις 13 δήμους σε όλη την περιφέρεια
- Ισχυρά αγροτική, με κατακερματισμένο διοικητικό χάρτη
- Πληθυσμό 1.163.602 κατοίκους
Η Μεσσηνία ξεχωρίζει με τον μεγαλύτερο αριθμό κοινοτήτων (271) και οικισμών (493), αλλά μόλις δύο δήμους, γεγονός που αποτυπώνει τον έντονα αγροτικό της χαρακτήρα. Η εικόνα είναι αυτή ενός τοπίου διάσπαρτων μικρών χωριών με ισχυρή κοινοτική ταυτότητα. Η Αρκαδία έρχεται δεύτερη σε αριθμό κοινοτήτων (244) και διαθέτει μόνο έναν δήμο, κάτι που καταδεικνύει ακόμη πιο καθαρά τον αγροτικό και ορεινό χαρακτήρα της, καθώς και τη δυσκολία διοικητικής συνοχής λόγω γεωγραφίας.
Η Αχαΐα και η Ηλεία παρουσιάζουν πιο εξισορροπημένη εικόνα: η Αχαΐα με δύο δήμους και πολύ υψηλό αριθμό οικισμών (458), δείχνει κάπως πιο αστικοποιημένη. Η Ηλεία είναι αντίστοιχα οργανωμένη, με 216 κοινότητες και 332 οικισμούς. Η Αργολιδοκορινθία παρουσιάζει μια ιδιαίτερα ισορροπημένη διοικητική εικόνα, με πέντε επαρχίες και πέντε δήμους, που υποδηλώνουν την ύπαρξη τοπικών αστικών κέντρων όπως η Κόρινθος και το Ναύπλιο.
Η Λακωνία, τέλος, ενώ έχει σχετικά λίγες κοινότητες (157), καταγράφει μεγάλο αριθμό οικισμών (380), γεγονός που δείχνει την ύπαρξη πολλών μικρών χωριών και κωμοπόλεων, με αντίστοιχη διάσπαση του αγροτικού πληθυσμού.
Στην πρώτη θέση σε πληθυσμό μεταξύ των νομών της Πελοποννήσου βρίσκεται η Μεσσηνία, με 240.987 κατοίκους, κατανεμημένους σε 4 επαρχίες:
| Επαρχία | Πληθυσμός | Πρωτεύουσα | Πληθυσμός πόλης |
|---|---|---|---|
| Καλαμών | 73.708 | Καλαμάτα | 34.891 |
| Μεσσήνης | 57.622 | Μεσσήνη | 7.323 |
| Τριφυλίας | 63.573 | Κυπαρισσία | 5.176 |
| Πυλίας | 46.084 | Πύλος | 2.752 |
️ Η Κοινότητα Διοδίων (τέως Λοΐ) στην Επαρχία Μεσσήνης
Η Κοινότητα Διοδίων αποτελεί τυπικό παράδειγμα αγροτικής κοινότητας της εποχής, συγκροτημένη από τρεις οικισμούς:
| Οικισμός | Άρρενες | Θήλεις | Σύνολο |
|---|---|---|---|
| Διοδία | 286 | 256 | 542 |
| Αετοφωλιά | 126 | 93 | 219 |
| Στέρνα | 182 | 185 | 367 |
| Σύνολο | 594 | 534 | 1.128 |
Το Λοΐ (Διοδία) συγκεντρώνει τον μεγαλύτερο πληθυσμό της κοινότητας με 542 κατοίκους. Η κοινότητα παρουσιάζει πληθυσμιακή ισορροπία φύλων και αποτελεί μέτριας κλίμακας αγροτική κοινότητα για τα δεδομένα της εποχής.
Συμπεράσματα
Η Απογραφή του 1940 είναι κρίσιμο τεκμήριο για την κατανόηση της προπολεμικής Ελλάδας. Η Κοινότητα Διοδίων εντάσσεται σε ένα πυκνό δίκτυο αγροτικών οικισμών, με ελάχιστη αστικοποίηση, ισχυρό κοινοτικό χαρακτήρα και πληθυσμιακή σταθερότητα.
Η δημογραφική και διοικητική εικόνα που παρέχει η απογραφή είναι πολύτιμη όχι μόνο για λόγους ιστορικούς, αλλά και για την κατανόηση των μεταβολών που επήλθαν εξαιτίας της Κατοχής, του Εμφυλίου και της μετανάστευσης στις επόμενες δεκαετίες.
