Η εκλογή δημογέροντα έξω από το χωριό Λοΐ – 23 Μαΐου 1828
Στις 23 Μαΐου 1828, σε τοποθεσία στο χωριό Λοΐ (σημερινά Διόδια Μεσσηνίας), συγκεντρώθηκαν οι εκλέκτορες έντεκα χωριών της επαρχίας Ανδρούσης για να εκλέξουν κοινό δημογέροντα. Η πράξη εκλογής, η οποία σώζεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Πράξις Εκλεκτορική»
Οι εκπρόσωποι προέρχονταν από τα χωριά: Στρέφι, Λοΐ , Δρογγάρι, Ντάρα, Μουσταφάπασα (Αριστομένης), Μηλιώτη, Βλάση, Μπολένα (Πλατανόβρυση), Κοντογόνι (Παπαφλέσας), Ζαπάντι (Καρυόβρυση), Μαργέλι, και εξέλεξαν τον Μάρκο Αλεβιζόπουλο από το χωριό Μουσταφάπασα ως κοινό τους αντιπρόσωπο. Η πράξη αυτή δεν αφορούσε την εκλογή τοπικών δημογερόντων ανά χωριό, αλλά την ανάδειξη ενιαίου εκπροσώπου των έντεκα χωριών στην επαρχιακή δημογεροντία της Ανδρούσας, σύμφωνα με τη διοικητική οργάνωση που καθιέρωσε ο Καποδίστριας.
Η εκλογική διαδικασία έγινε υπό την επίβλεψη του Γραμματέως του Ειδικού Επιτρόπου. Στο ίδιο το σώμα του «Διοικητικού Οργανισμού των Τμημάτων της Πελοποννήσου», στην εγκύκλιο 1747/16 Απριλίου 1828, προβλέπεται ότι οι δημογέροντες θα εκλέγονται κατά κανόνα με ψηφοφορία, ύστερα από κατάλογο υποψηφίων, ενώ η διαδικασία προϋπέθετε επιμελή τήρηση βιβλίων και έλεγχο νομιμότητας. Όμως στην πράξη –και ιδίως στην πρώιμη περίοδο της κυβέρνησης Καποδίστρια– τέτοιες εκλογές πραγματοποιήθηκαν συχνά απλά και άμεσα, με βάση την προσωπική εμπιστοσύνη και την ανάγκη για γρήγορη εγκαθίδρυση τοπικών αρχών.
Η εκλογή του δημογέροντα έγινε «έξωθεν του χωρίου Λοΐ». Το χωριό κατέγραψε με αυτό τον τρόπο μια πρώιμη, τεκμηριωμένη στιγμή αυτοδιοίκησης στην Επικράτεια της Ελληνικής Πολιτείας.
Τι ήταν οι δημογέροντες στην Καποδιστριακή περίοδο
Οι δημογέροντες αποτέλεσαν το βασικό κύτταρο τοπικής αυτοδιοίκησης κατά την πρώτη φάση οργάνωσης του ελληνικού κράτους. Ήταν οι εκπρόσωποι των κοινοτήτων και λειτούργησαν ως ενδιάμεσοι ανάμεσα στον πληθυσμό και την κεντρική διοίκηση.
Σύμφωνα με τον «Διοικητικό Οργανισμό των Τμημάτων της Πελοποννήσου» (Εγκύκλιος αρ. 1747/16 Απριλίου 1828), κάθε χωριό όφειλε να έχει έναν δημογέροντα ανά 100 οικογένειες. Οι κοινότητες με περισσότερους κατοίκους εξέλεγαν δύο, τρεις ή και τέσσερις δημογέροντες. Για να εκλεγεί κάποιος, έπρεπε να είναι τουλάχιστον 35 ετών και να πληρώνει περιουσιακούς φόρους – όπως προέβλεπε το άρθρο ΣΤ΄ του Οργανισμού.
Οι εκλεγμένοι δημογέροντες των πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών ενώνονταν στη συνέχεια με τους δημογέροντες της κεντρικής πόλης της επαρχίας και, μαζί με έναν ή δύο εκπροσώπους που εξέλεγε ο Έκτακτος Επίτροπος, συγκροτούσαν την Επαρχιακή Δημογεροντία, δηλαδή το συλλογικό διοικητικό όργανο κάθε επαρχίας.
Ο ρόλος των δημογερόντων δεν ήταν μόνο συμβολικός ή εκτελεστικός. Αντιθέτως, αποτελούσαν πραγματικούς τοπικούς διαχειριστές. Εκτελούσαν εντολές της κυβέρνησης, συγκέντρωναν πληροφορίες για τη γεωργία, την οικονομία και την υγεία, επέβλεπαν έργα, επιμελούνταν της τάξης, αναλάμβαναν τη φορολογία και διαχειρίζονταν την αλληλογραφία με την ανώτερη διοίκηση. Τα καθήκοντά τους επεκτείνονταν και στη λειτουργία σχολείων, εκκλησιών και δημόσιων ιδρυμάτων.
Δεν πρόκειται για θεσμό που θεσμοθετήθηκε για πρώτη φορά επί Καποδίστρια. Οι δημογέροντες υπήρχαν ήδη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και της Επανάστασης, αλλά χωρίς ενοποιημένο νομικό πλαίσιο. Η καινοτομία ήταν η ένταξή τους σε ενιαία διοικητική ιεραρχία.
Το νομικό πλαίσιο της εκλογής και λειτουργίας των δημογερόντων
Το θεσμικό πλαίσιο τέθηκε σε εφαρμογή αμέσως μετά την άφιξη του Καποδίστρια στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1828. Η πρώτη προσπάθεια εμφανίζεται στην εγκύκλιο υπ’ αρ. 1747/16 Απριλίου 1828, γνωστή ως Διοικητικός Οργανισμός των Τμημάτων της Πελοποννήσου.
Η εγκύκλιος προέβλεπε:
- εκλογή δημογερόντων ανά 100 οικογένειες (άρθρο Ε΄),
- άνδρες άνω των 35 ετών που πληρώνουν φόρους (άρθρο ΣΤ΄),
- κατάρτιση καταλόγου εκλεκτόρων από τον Έκτακτο Επίτροπο (άρθρο Ζ΄),
- συγκρότηση επαρχιακής δημογεροντίας (άρθρο Ι΄),
- και καθήκοντα δημογερόντων (άρθρα ΙΒ΄–ΙΖ΄).
Η εγκύκλιος 1883/19 Απριλίου 1828 έθετε έμφαση στα διοικητικά και οικονομικά καθήκοντα των δημογερόντων, την τήρηση αρχείων, την εφαρμογή κυβερνητικών εντολών και τη γεωργική παραγωγή. Τους όριζε επίσης ως συμβούλους του Έκτακτου Επιτρόπου.
Τον Ιανουάριο του 1830, η Γ΄ Εθνοσυνέλευση επικύρωσε με ψήφισμα τη λειτουργία της εσωτερικής διοίκησης με κεντρικό ρόλο στις δημογεροντίες, τόσο για τη διοίκηση όσο και για την επίβλεψη τοπικών αναγκών.
Όπως τονίζει και η δευτερογενής βιβλιογραφία, ο Καποδίστριας αντιλαμβανόταν τη δημογεροντία όχι ως υποκατάστατο αλλά ως πυρήνα του κράτους.
Κατακλείδα – Μια πράξη που φέρει μνήμη κοινότητας
Η πράξη εκλογής του δημογέροντα που έγινε το 1828 έξω από το Λοΐ είναι ένα από τα πρώτα τεκμήρια άσκησης τοπικής αυτοδιοίκησης στην Ελληνική Πολιτεία. Δεν αποτελεί απλώς μια διοικητική πράξη· αποτυπώνει τη μετάβαση από τον Αγώνα στην πολιτειακή συγκρότηση.
Το γεγονός ότι η εκλογή έγινε υπαίθρια δείχνει τη μεταβατική φάση. Ωστόσο, η πράξη είναι υπογεγραμμένη, καταγεγραμμένη και αποσταλμένη στον Έκτακτο Επίτροπο – δηλαδή εντάσσεται ήδη στο κύκλωμα της νέας διοίκησης.
Η συναίνεση έντεκα χωριών στην εκλογή του Μάρκου Αλεβιζόπουλου φανερώνει ανάγκη για τάξη, εκπροσώπηση και συντονισμό. Αν και αγνοούμε λεπτομέρειες για το πρόσωπό του, η ίδια η πράξη δείχνει ότι οι κοινότητες, μικρές ή μεγάλες, είχαν θέση στη γέννηση του ελληνικού κράτους.
