Οι βενετικές καταγραφές φρουρίων στον Μοριά
Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Βενετοτουρκικού Πολέμου (1463–1479), η Βενετική Δημοκρατία κατέγραφε συστηματικά την κατάσταση των φρουρίων στην Πελοπόννησο. Το 1467, συντάχθηκε ένας εκτενής κατάλογος φρουριακών θέσεων: ορισμένες λειτουργικές, άλλες ερειπωμένες, και αρκετές υπό εχθρική κατοχή. Η κατάσταση κάθε κάστρου σημειωνόταν με ένα απλό σύμβολο: το † δήλωνε βενετική κυριαρχία, το γράμμα R σήμαινε rovinata (ερειπωμένο), ενώ η απουσία σήμανσης υποδήλωνε ότι το κάστρο τελούσε υπό οθωμανική κατοχή.
Η λίστα αυτή εντοπίστηκε στο χειρόγραφο Annali Veneti του Stefano Magno και διασώθηκε χάρη στη δημοσίευση του Charles Hopf το 1873, σε συλλογή που συγκεντρώνει ανέκδοτες χρονικές αφηγήσεις για τον ελλαδικό χώρο. Μία τέταρτη, μεταγενέστερη εκδοχή του 1471 εκδόθηκε από τον J.-A. Buchon το 1845. Αν και τα πρωτότυπα διοικητικά έγγραφα δεν έχουν διασωθεί, οι καταγραφές αυτές προσφέρουν μοναδική εικόνα της στρατιωτικής γεωγραφίας της Πελοποννήσου στα μέσα του 15ου αιώνα.
Η αξία τους αναδείχθηκε αργότερα μέσα από τη μελέτη του Antoine Bon και ιδίως μέσω της ανάλυσης του W. McLeod, ο οποίος έδειξε ότι η φαινομενικά αποσπασματική σειρά των τοπωνυμίων ακολουθούσε στην πραγματικότητα μια γεωγραφική διαδρομή γύρω από τον Μοριά.
Η εγγραφή του Λοΐ και η ταύτισή της με τα σημερινά Διόδια
Ανάμεσα στα κάστρα της λίστας του 1467 περιλαμβάνεται και το Loi, δηλαδή το σημερινό Λοΐ ή Διόδια του δήμου Μεσσήνης. Πλάι στην ονομασία σημειώνεται το γράμμα R, που δηλώνει πως το φρούριο είχε ήδη εγκαταλειφθεί ή βρισκόταν σε φθορά.
Η ένταξη του Λοΐ στη λίστα δεν είναι μεμονωμένη, αλλά εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο στρατιωτικής τεκμηρίωσης της Μεσσηνίας, που αναδεικνύει την παρουσία, την εγκατάλειψη ή την κατάρρευση μικρών φεουδαρχικών οχυρώσεων στο μεταίχμιο ανάμεσα στις δυνάμεις της Βενετίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Τα κάστρα της Μεσσηνίας το 1467
Το Λοΐ εντάσσεται σε μια ομάδα οχυρώσεων της Μεσσηνίας, όπου τα παράκτια φρούρια διατηρούνται ενεργά, ενώ πολλά της ενδοχώρας έχουν φθαρεί ή εγκαταλειφθεί.
| Κάστρο | Κατάσταση (σύμβολο) |
|---|---|
| Aito | Ερειπωμένο (R) |
| S. Lauro | Ερειπωμένο (R) |
| Janina | Ερειπωμένο (R) |
| Arcadia | Υπό οθωμανική κατοχή |
| Neocastro | Ερειπωμένο (R) |
| Loi | Ερείπιο (R) |
| Adruisa | Ερειπωμένο (R) |
| Spedal | Ερειπωμένο (R) |
| Apidimia | Ερειπωμένο σε βενετικά χέρια (R †) |
| Maina | Ερειπωμένο σε βενετικά χέρια (R †) |
| Calamita | Ερειπωμένο σε βενετικά χέρια (R †) |
| Manconico | Ερειπωμένο (R) |
| Janizza | Ερειπωμένο σε βενετικά χέρια (R †) |
| Poria | Ερειπωμένο (R) |
| Sidro Castro | Υπό οθωμανική κατοχή |
| Mantegna | Υπό οθωμανική κατοχή |
| Lefco | Σε βενετικά χέρια (†) |
Η εγγραφή του McLeod για το Λοΐ
Στο σχολιαστικό υπόμνημα της λίστας του 1467, ο ιστορικός W. McLeod σημειώνει για το Loi:
Loi (now Diodia), v. and k., e. Messene, n. Messenia. MK not preserved; Sphekopoulos 315–316; Georgacas–McDonald no. 4153.
Μετάφραση:
Λοΐ (σήμερα Διόδια), οικισμός και κοινότητα, στην Επαρχία Μεσσήνης, Νομός Μεσσηνίας. Μεσαιωνικό φρούριο δεν έχει διασωθεί. Βλ. Σφηκόπουλος σελ. 315–316 και Georgacas–McDonald αριθ. 4153.
Η παρατήρηση του McLeod ότι δεν σώζεται μεσαιωνικό φρούριο στη θέση αυτή αντανακλά την εικόνα της εποχής του. Ωστόσο, μεταγενέστερα αρχαιολογικά δεδομένα επιτρέπουν σήμερα μια διαφορετική ερμηνεία.
Τι μαρτυρούν τα κατάλοιπα σήμερα
Στην τοποθεσία Παλιόπυργος, δίπλα στα Διόδια, διατηρείται ορατό οχυρωματικό συγκρότημα με διώροφο πύργο και περιμετρικό τείχος. Το Υπουργείο Πολιτισμού το έχει αναγνωρίσει ως μνημείο της υστεροβυζαντινής περιόδου (13ος–15ος αιώνας), με την Υπουργική Απόφαση ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ30/20664/632 (ΦΕΚ 964/Β/1996).
Η χρονολογία του συμπίπτει με την εποχή της βενετικής καταγραφής. Η γεωγραφική θέση, η ονομασία και τα κατασκευαστικά του χαρακτηριστικά ενισχύουν την ταύτιση με το φρούριο που είχε ήδη χαρακτηριστεί ερειπωμένο το 1467.
