Το Λοΐ στον κατάλογο των κάστρων της Πελοποννήσου (1450)
Στο βενετικό χειρόγραφο Cod. Marc. It. VII 2571, το οποίο συντάχθηκε γύρω στο 1450, καταγράφεται ένας κατάλογος με 136 τοπωνύμια και κάστρα της Πελοποννήσου. Η λίστα ξεκινά με τη φράση:
”Questi sono tute le terre castelli sono et se atrouano al parte nella Morea in questi tempi del 1450”
«Αυτές είναι όλες οι περιοχές και τα κάστρα που βρίσκονται στο τμήμα του Μοριά στους καιρούς αυτούς του 1450»
Η χρήση των όρων terre και castelli φανερώνει ότι το τεκμήριο περιλαμβάνει τόσο οικισμούς όσο και φρουριακές εγκαταστάσεις, χωρίς όμως να παραθέτει επιπλέον πληροφορίες για την κατάσταση, την ισχύ ή τη διοικητική τους υπαγωγή.
Ανάμεσα στα τοπωνύμια εντοπίζεται και το Λοΐ (Loi) καθώς είναι ενταγμένο στη φρουριακή-οικιστική γεωγραφία του 15ου αιώνα.
Αξίζει να σημειωθεί πως το Λοΐ εμφανίζεται και στον κατάλογο των κάστρων του 1467 όπου χαρακτηρίζεται ως ερειπωμένο, γεγονός που πιθανόν αντανακλά τις μεταβολές που επέφερε η οθωμανική πίεση και η αποδιοργάνωση του δεσποτικού συστήματος στην περιοχή.
Η Πελοπόννησος το 1450: Μεταίχμιο εξουσιών και επικείμενη μετάβαση
Το έτος 1450 η Πελοπόννησος βρίσκεται σε μια κρίσιμη μεταβατική φάση. Η πολιτική και στρατιωτική εξουσία του Βυζαντίου παραμένει ακόμη παρούσα, κυρίως υπό τη μορφή του Δεσποτάτου του Μορέως, ωστόσο η σταθερότητά της είναι εύθραυστη. Παράλληλα, η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας διατηρεί αξιόλογα ερείσματα στα παράλια της χερσονήσου, ενώ η οθωμανική πίεση εντείνεται με τρόπο που καθιστά σαφή την αναπόφευκτη ανατροπή του ισχύοντος καθεστώτος.
Η εξουσία των δεσποτών
Το δεσποτάτο διοικείται από τους δύο αδελφούς του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου: τον Δημήτριο, εγκατεστημένο στον Μυστρά, και τον Θωμά, ο οποίος εδρεύει στην Πάτρα. Η επικράτειά τους καλύπτει την πλειονότητα της ενδοχώρας και μεγάλο τμήμα των νότιων και ανατολικών περιοχών της Πελοποννήσου. Το διοικητικό σύστημα παραμένει πιστό στο βυζαντινό πρότυπο, με τοπικούς άρχοντες και αξιωματούχους να ασκούν εξουσία με βάση τη συνήθεια και την παράδοση.
Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες των δεσποτών, η εσωτερική συνοχή του κρατικού σχήματος κλονίζεται από τις διαρκείς πολεμικές πιέσεις, την εξάντληση των οικονομικών πόρων και τις έντονες κοινωνικές διαφοροποιήσεις.
Ο πληθυσμός και η ύπαιθρος
Ο πληθυσμός του Μορέως κατά την περίοδο αυτή παρουσιάζει έντονη εθνογλωσσική ποικιλομορφία. Πλάι στον κύριο ελληνορθόδοξο αγροτικό πληθυσμό συναντώνται εγκατεστημένες από τον 14ο αιώνα αρβανίτικες κοινότητες, εναπομείναντα στοιχεία της φραγκικής αριστοκρατίας καθώς και σλαβικά κατάλοιπα, ιδίως σε ορεινές και λιγότερο προσβάσιμες περιοχές. Η ύπαιθρος, ωστόσο, υποφέρει από τις συνέπειες των συνεχών στρατιωτικών αναστατώσεων, των φορολογικών βαρών και της γενικευμένης αβεβαιότητας.
Η βενετική παρουσία
Η βενετική παρουσία στην Πελοπόννησο εκφράζεται μέσα από μια σειρά παράκτιων φρουρίων και εμπορικών σταθμών, με κυριότερα τη Μεθώνη, την Κορώνη, το Ναύπλιο και τη Μονεμβασία. Οι θέσεις αυτές διοικούνται από προνοητές, σύμφωνα με τις αρχές του βενετικού αποικιακού συστήματος, και συνδέονται στενά με τα εμπορικά δίκτυα της Ανατολικής Μεσογείου. Η σταθερότητα, η διοικητική αποτελεσματικότητα και η ναυτική υπεροχή της Βενετίας καθιστούν τις περιοχές αυτές σαφώς διακριτές από την υπόλοιπη, βυζαντινή, Πελοπόννησο.
Η οθωμανική απειλή
Στο ευρύτερο γεωπολιτικό πλαίσιο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία συνεχίζει την επεκτατική της πορεία. Οι εκστρατείες των σουλτάνων Μουράτ Β΄ και Μωάμεθ Β΄ έχουν φθάσει έως τον Ισθμό, με αποκορύφωμα την καταστροφή του Εξαμιλίου Τείχους το 1446. Αν και η χερσόνησος δεν έχει ακόμη καταληφθεί, η κυριαρχία των δεσποτών στηρίζεται σε επισφαλείς ισορροπίες. Η καταβολή φόρου υποτέλειας προς την Υψηλή Πύλη αποτελεί ένδειξη της de facto υποταγής και της προσπάθειας αναβολής της τελικής σύγκρουσης.
Η ανάδυση ενός λησμονημένου τεκμηρίου
Πολύτιμες πληροφορίες για το τοπίο της Πελοποννήσου στα μέσα του 15ου αιώνα αντλούνται από τον κατάλογο των κάστρων που περιλαμβάνεται στο βενετικό χειρόγραφο Cod. Marc. It. VII 2571 (12463), φ. 457r–458r. Το τεκμήριο αυτό παρέμεινε άγνωστο για μεγάλο διάστημα και μόλις το 1979 αναδείχθηκε για πρώτη φορά με τη δημοσίευση του E. Fenster στο περιοδικό Byzantinische Zeitschrift (τόμος 72, σελ. 321–333). Το χειρόγραφο είχε προηγουμένως βρεθεί στη συλλογή του Δούκα του Cheltenham και πέρασε στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη μόλις το 1972. Η όψιμη αυτή μεταβίβαση εξηγεί και την καθυστερημένη αναγνώριση της σημασίας του καταλόγου.
Οι περιοχές και τα κάστρα που βρίσκονται στον Μοριά το 1450
Ο κατάλογος περιλαμβάνει συνολικά 136 τοπωνύμια, κατανεμημένα σε τέσσερις στήλες, και παρατίθεται εδώ στο σύνολό του, όπως εμφανίζεται στο Cod. Marc. It. VII 2571, στα φύλλα 457r–458r:
(3) Coranto, (4) Muclo, (5) Laridari, (6) Mixitra, (7) Calamata, (8) Patras, (9) Casteltornese, (10) Chaenza, (11) Archadia, (12) Druxa, (13) Calamata, (14) Maina grande, (15) Lagustiza, (16) Maluasia, (17) Vaxilicato, (18) San Zorzi, (19) San Basegio, (20) Schilo castro, (21) Piade, (22) Honeri, (23) Fanari, (24) Vuenale, (25) Anzelo castro, (26) Sero castrelle, (27) Trechale, (28) Torsos, (29) Fonea, (30) Diacafero, (31) Listrena, (32) Selmenico, (33) Serauale, (34) Sidro castro, (35) Corniro castro, (36) Castrizi, (37) Paulo castro, (38) Caminiza, (39) Calandriza, (40) Fonetra, (41) Oreolo, (42) Salauiza, (43) Fostema di rodini, (44) Sancto Meri, (45) Portes, (46) Zieneno, (47) Cero, (48) Neo Castro, (49) San Biasio, (50) Zardischo, (51) Santa Lea, (52) Bel veder, (53) Stamicho, (54) Aruano castro, (55) Holina, (56) Childone, (57) Vumero, (58) Oes zugni, (59) Domocho, (60) Zardisa, (61) Speliza, (62) Aronba, (63) Stami, (64) Fanari, (65) Medriza, (66) Dimginiza, (67) Zoia, (68) Vumago, (69) Araclouo, (70) Criougeri, (71) Persia, (72) Strouizi, (73) Sidero castro, (74) Grebani, (75) Aieto, (76) Neo castro, (77) Tore del boscho, (78) San Vlario, (79) Vurinax, (80) Granina, (81) Loi, (82) Mosteniza, (83) Lilla del vesco de Coron, (84) Maina picola, (85) Pidima, (86) Copiena, (87) Peritori, (88) Droboniza, (89) Silimno, (90) Piada, (91) Zauia, (92) Argiro castro, (93) Pezenichi, (94) Candila, (95) Vocea, (96) Comino, (97) Castrelli, (98) Rubelli, (99) Artos, (100) Pendatoria, (101) Tripontanee, (102) Acoua, (103) Bibizanae, (104) Caritona, (105) San Zorzi storto, (106) Biracha, (107) Gardichi, (108) Acouo, (109) Semaniza, (110) Conganico, (111) Zorees, (112) Castri, (113) Verdognea, (114) Manzanicha, (115) Lico castro, (116) Teolozo, (117) Gardichi grandi, (118) Scolina, (119) Zeraucecha, (120) San Lissidi, (121) Oso possi, (122) Vatrecha, (123) Fostra, (124) Astrizi, (125) Plantano, (126) Careopoli, (127) Colochizia, (128) Cumusse, (129) Arna, (130) Lefiro, (131) Mantegna, (133) Modon, (134) Coron, (135) El grixo, (136) El zonchio, (137) Maluasia, (138) Napoli di Romania, (139) Argos
Τα φρούρια της Μεσσηνίας στον κατάλογο του 1450 (αρ. 73–85)
Στον κατάλογο τα κάστρα της Μεσσηνίας, που δεν ανήκουν στους Βενετούς, καταλαμβάνουν τις θέσεις 73 έως 85. Ορισμένα από τα ονόματα είναι σαφώς αναγνωρίσιμα, άλλα όμως απαιτούν ερμηνευτική προσέγγιση και συγκριτική αξιολόγηση.
Sidero castro
Grebani
Aieto
Neo castro
Torre del Boscho
San Vlario
Vurinax
Granina
Loi
Mosteniza
Lilla del vesco de Coron
Maina picola
Pidima
Ταυτοποίηση
-
- (73) Sidero castro: Σιδηρόκαστρο
- (74)Grebani: κάστρο Κρεμπενής ή Κάστρο Μέλπειας, βορειοανατολικά από την Κάτω Μέλπεια Μεσσηνίας.
- (75) Aieto: Αετός Τριφυλίας.
- (76) Neo castro: Châteauneuf, το κάστρο του Μίλα.
- (77) Torre del Boscho: Άγνωστη ταύτιση. Δεν εντοπίζεται σε άλλες λίστες, σύμφωνα με τον Fenster.
- (78) San Vlario: το Κάστρο Σαφλαούρο, κοντά στο χωριό Λαντζουνάτο Τριφυλίας.
- (79) Vurinax: το Κάστρο της Βούταινας.
- (80)Granina: Άγνωστη ταύτιση. Ο Fenster δηλώνει αδυναμία ταύτισης («unklar»), παρότι διατηρείται στη μεσσηνιακή σειρά.
- (81) Loi: Διόδια Μεσσηνίας
- (82) Mosteniza: Πιθανόν στη Μεσσηνία, (σύμφωνα με τοπικούς ερευνητές, το κάστρο του Μαγγανιακού ταυτίζεται με τη Μοστενίτσα).
- (83) Lilla del vesco de Coron: (L’ Isle) Μεσσήνη (Νησί)
- (84) Maina picola: Μικρομάνη
- (85) Pidima: Πήδημα
Οι τόποι υπό βενετική κυριαρχία
Η κατάληξη του καταλόγου περιλαμβάνει τη σημείωση:
Questi sono i luochi tieneno la nostra signoria di Venetia al presente
Αυτά είναι τα μέρη που βρίσκονται υπό τη σημερινή κυριαρχία της Βενετίας
Οι τόποι αυτοί είναι οι εξής:
Modon
Coron
El grixo
El zonchio
Maluasia
Napoli di Romania
Argos
Ταυτοποίηση
- (133) Modon – Μεθώνη: Βασικό ναυτικό ορμητήριο της Βενετίας στο Ιόνιο, με ισχυρή οχύρωση και οργανωμένη διοίκηση.
- (134) Coron – Κορώνη: Στρατηγικό κάστρο στα νότια της Μεσσηνίας, σε συνεχή χρήση από τους Βενετούς ήδη από τον 13ο αιώνα.
- (135) El Grixo – Γρίζι: Το σημερινό Ακριτοχώρι, στον Δήμο Πύλου-Νέστορος, το οποίο βρίσκεται ανάμεσα σε Μεθώνη και Κορώνη.
- (136) El Zonchio – Παλαιόκαστρο στον κόλπο του Ναβαρίνου: Σημαντικό οχυρό στο βόρειο άκρο του κόλπου, απέναντι από τη Σφακτηρία.
- (137) Maluasia – Μονεμβασιά: Φυσικό φρούριο στη Λακωνία, με μεγάλη σημασία για τη βενετική ναυτιλία και το εμπόριο.
- (138) Napoli di Romania – Ναύπλιο: Κέντρο βενετικής διοίκησης στην ανατολική Πελοπόννησο.
- (139) Argos – Άργος: Οχυρωμένη πόλη της Αργολίδας, υπό βενετικό έλεγχο την εποχή εκείνη.
-
Διατήρηση της μνήμης
Ο κατάλογος του 1450 στο βενετικό χειρόγραφο Cod. Marc. It. VII 2571 αποτελεί μοναδικό τεκμήριο για τη γεωγραφία της Πελοποννήσου την εποχή λίγο πριν από την οθωμανική κατάκτηση. Προσφέρει πολύτιμες ενδείξεις για την πολιτική γεωγραφία του Μοριά στα μέσα του 15ου αιώνα, φωτίζοντας μικρούς τόπους που εντάσσονται σε ένα σύνθετο ιστορικό τοπίο και αποκτούν βάρος μέσα από τη διατήρησή τους στη μνήμη των πηγών.
