Οι Δήμοι του 1840 στην Ελλάδα: Το παράδειγμα του Δήμου Αριστομένους
Το 1840, στο πλαίσιο μιας μεγάλης διοικητικής αναδιοργάνωσης του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, διαμορφώνεται νέος χάρτης τοπικής αυτοδιοίκησης. Η κυβέρνηση του Όθωνα ενοποιεί ή τροποποιεί τους αρχικούς δήμους που είχαν ήδη δημιουργηθεί και καταρτίζει νέο κατάλογο δήμων με αναθεώρηση των συνόρων, της έδρας και της ταξινόμησης κάθε μονάδας. Η προσπάθεια αυτή υπήρξε σημαντική τόσο για τη διοικητική συγκέντρωση όσο και για την επιβολή κρατικής παρουσίας στην περιφέρεια. Έτσι, το 1840 καταρτίζεται νέος πίνακας, που επιδιώκει καλύτερη λειτουργικότητα. Κάθε δήμος ταξινομείται σε τάξεις Αʼ, Βʼ ή Γʼ, ανάλογα με το μέγεθός του.
Τι σημαίνει Δήμος “Γ’ τάξης”;
Η ταξινόμηση των δήμων σε τάξεις Α’, Β’ και Γ’ θεσπίστηκε με τον πρώτο οργανικό νόμο περί σύστασης των δήμων, που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 3/10 Ιανουαρίου 1834. Σύμφωνα με το άρθρο 7 του νόμου, η κατάταξη γινόταν αποκλειστικά με βάση τον πληθυσμό:
Άρθρο 7 (ΦΕΚ 3/1834):
Οἱ Δήμοι διαιροῦνται κατὰ τὴν πληθὺν τῶν κατοίκων εἰς τρεῖς τάξεις:
α’ τάξις: Δήμοι μὲ δέκα τουλάχιστον χιλιάδας κατοίκων
β’ τάξις: Δήμοι μὲ δύο τουλάχιστον χιλιάδας κατοίκων
γ’ τάξις: Δήμοι μὲ ὀλιγωτέρας τῶν δύο χιλιάδων
Ο Δήμος Αριστομένους, στον οποίο εντάχθηκε το χωριό Λοΐ, κατατάχθηκε το 1840 στην Γ’ τάξη, καθώς είχε πληθυσμό 1.712 κατοίκους.
Το βασιλικό διάταγμα της 30ής Αυγούστου / 11ης Σεπτεμβρίου 1840
Η επίσημη πράξη της συγχώνευσης και αναδιοργάνωσης των δήμων εκδίδεται με βασιλικό διάταγμα του Όθωνα στις 30 Αυγούστου (11 Σεπτεμβρίου) 1840, το οποίο δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ Α΄ 22/1840, της 18ης Δεκεμβρίου 1840.
Αυτό το φύλλο περιλαμβάνει επιμέρους διατάγματα συγχώνευσης για 12 επαρχίες, μεταξύ αυτών και της Μεσσηνίας, όπου περιγράφεται η νέα σύνθεση του Δήμου Αριστομένους. Το διάταγμα αυτό, που υπογράφεται από τον Γ. Ν. Θεοχάρη, καθορίζει την κατάργηση των παλαιών διοικητικών σχημάτων και τη δημιουργία νέων δήμων. Στο άρθρο α΄ αναφέρεται χαρακτηριστικά:
α.) Οι μέχρι τούδε υπάρχοντες δεκατέσσαρες δήμοι τῆς ἐπαρχίας Μεσσήνης μετασχηματίζονται εἰς ἓξ μόνον, οἵον εἰς τοῦ Παμίσου, Εὔας, Οἰχαλίας, Ἀνδανίας, Ἰθώμης καὶ Ἀριστομένους…
Ο Δήμος Αριστομένους στην Επαρχία Μεσσήνης
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αναδιοργάνωσης αποτελεί ο Δήμος Αριστομένους στη Μεσσηνία. Σύμφωνα με τον πίνακα της 17ης Αυγούστου 1840, ο Δήμος:
- Κατατάσσεται στην τάξη Γʼ
- Έχει πρωτεύουσα τον οικισμό Μουσταφά Πασσά, ο οποίος μετέπειτα μετονομάστηκε σε Αριστομένη
- Προέκυψε από τη συγχώνευση τριών παλαιότερων δήμων: Λευκοθέας, Αριστομένους και Τομέως
- Έχει συνολικό πληθυσμό 1.712 κατοίκους
Τα χωριά του Δήμου Αριστομένους (με βάση το ΦΕΚ)
Ο Δήμος Αριστομένους περιλαμβάνει 20 χωριά, τα οποία καταγράφονται στον επίσημο πίνακα του 1840, μαζί με την απόστασή τους από την πρωτεύουσα (σε ώρες και λεπτά). Η παρακάτω ταξινόμηση βασίζεται στην προέλευσή τους από τους τρεις παλαιούς δήμους και η ορθογραφία διατηρείται όπως στο ΦΕΚ:
- Από τον Δήμο Λευκοθέας: Αβραμιό, Σμαΐλου, Χατζαλή, Χάστεμι, Φιλιπάκι, Νεοχώρι, Ξενοδοχείον
- Από τον Δήμο Αριστομένους: Μουσταφά Πασσά, Λωί, Στρέφι, Σαμπάκαλφα, Κουτούφαρι, Ζαπάντε, Δραγγάρι
- Από τον Δήμο Τομέως: Χαλβάτζου, Κουλουκάδα, Βούτενα, Μάκραινα, Μπολαίνα, Δάσος Κατζούκα
Το Λωί (Λοΐ) αναγράφεται σε απόσταση 30 λεπτών από την πρωτεύουσα του Δήμου (Μουσταφά Πασσά). Η συνολική καταγραφή των αποστάσεων υποδηλώνει την προσπάθεια πρακτικής και γεωγραφικής οργάνωσης του νέου διοικητικού σχήματος.
Αποτίμηση μιας τομής
Η περίπτωση του Δήμου Αριστομένους προσφέρει ένα ενδεικτικό παράδειγμα της διοικητικής λογικής που διέπει τη μεταρρύθμιση του 1840: συγχώνευση οικισμών, μεταφορά έδρας, και συγκεντρωτικός σχεδιασμός βασισμένος όχι μόνο στον πληθυσμό αλλά και στη γεωγραφική προσβασιμότητα.
